همه چیز درباره اختلال بیش فعالی و نقص توجه / ADHD

این روزها بیش فعال بودن یا ترکیب کودک بیش فعال به یک واژه پرکاربرد در میان عموم مردم تبدیل شده و این باور اشتباه را ایجاد کرده است که می توان هر کودک یا حتی بزرگسال پرتحرک و ناآرامی را با برچسب اختلال بیش فعالی و نقص توجه نامگذاری کرد. بر همین اساس در این محتوا از سایت تخصصی سایتیما می‌خواهیم تصویری دقیق و درست از بیش فعالی و نقص توجه یا همان ADHD پرتلاطم معروف ترسیم نموده و یک بار برای همیشه به شایعات پیرامون این مشکل پایان دهیم.

تلاش برای خارج کردن بیش فعالی و نقص توجه از هاله ابهام و پیچیدگی موضوع جدیدی نیست. بحث بر سر شناسایی علائم ADHD از دهه 1990 آغاز شده و همچنان به قوت خود باقی است. علت پیچیدگی این بحث به دو عامل باز می گردد اول اینکه در این مورد گاهی مرز بین رفتارهای نرمال و متناسب با سن با رفتارهای مختل و آسیب رسان بسیار مبهم و باریک است. دوم اینکه به دلیل این حساسیت و ابهام همواره بیم تشخیص گذاری اشتباه وجود دارد.

بر همین اساس بسیار اهمیت دارد که هرگز شخصا تنها با خواندن چند سطر از علائم مربوط به اختلال نقص توجه و بیش فعال بودن در فضای مجازی یا یک کتاب، بلافاصله تشخیص ADHD را بر روی کودک یا بزرگسالی نگذاریم زیرا این تشخیص اشتباه و غیرکارشناسی شده می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری برای آن کودک و حتی بزرگسال به همراه داشته باشد. حال بیایید تا اختلال ADHD را بهتر بشناسیم.

بیش فعالی و نقص توجه/ ADHD چگونه است؟

بگذارید شفاف سازی در مورد ADHD را با ذکر دو مثال در سنین مختلف که در کتاب شیوه‌های ارزیابی و راهبردهای مداخله ای برای اختلال کمبود توجه و بیش فعالی ذکر شده صورت دهیم.

تامی یک پسربچه 9 ساله و دانش‌آموز کلاس چهارم دبستان است. مادر تامی می‌گوید که او از زمان نوزادی بچه غیر قابل کنترلی بوده است. در طول سال‌های پیش‌دبستانی بسیار پرتحرک بود و به حرف‌ها و توصیه‌های مادرش گوش نمی داد. تامی نسبت به همسالان خود پرخاشگری کلامی و فیزیکی داشت و از زمانی که به کلاس دوم ابتدایی رسید به دلیل بدرفتاری و درگیر شدن‌های مکرر با معلم و همکلاسی‌ها به کلاس مخصوص دانش آموزان نیازمند حمایت اجتماعی فرستاده شد. 

روبرتو یک دانش آموز 17 ساله است که در کلاس دهم دبیرستان درس می خواند. او در دوران ابتدایی دو بار مردود شده و توسط معلمانش به عنوان یک فرد ناشکیبا، مخرب، بی‌قرار و بی‌انگیزه توصیف می‌شود. علی رغم تلاش‌های صورت گرفته از سوی معلمان و کارکنان مدرسه، مشکلات روبرتو رو به وخیم‌تر شدن رفته و با شرکت در باندهای محلی خلافکار بسیار آسیب‌زاتر شده است. روبرتو به خاطر دزدی از مغازه و خرابکاری بازداشت شده و اکنون به خانواده خود فشار می‌آورد تا با ترک تحصیل او و پیدا کردن یک کار پاره وقت موافقت کنند.

هر چند دو کودک و نوجوان توصیف شده در بالا تا حد زیادی با یکدیگر متفاوت هستند اما نقطه اشتراک مشکلات مربوط به توجه، به ویژه در تکالیف مدرسه و مسئولیت‌های مربوط به خانه و مسئولیت‌های اجتماعی در برابر دیگران کاملا مشهود است. بسیاری از کودکان درگیر با مشکلات نقص توجه مانند تامی و روبرتو با چالش‌های دیگری مانند تکانشگری و بیش فعال بودن نیز دست و پنجه نرم می‌کنند. 

اصطلاح روانپزشکی برای کودکانی که مشکلات کمبود توجه و بیش فعالی را همراه با پرخاشگری دارند اختلال نقص توجه و بیش فعالی یا همان ADHD به کار برده می‌شود.

با این مقدمه حال خوب است که تعریفی علمی‌تر از این اختلال ارائه دهیم. در منابع معتبر علمی اینطور آورده شده است که ADHD یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی­_رشدی است که معمولا برای اولین بار در دوران کودکی تشخیص داده شده و اغلب تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. این کودکان ممکن است که در توجه و کنترل رفتارهای تکانشی مشکل داشته باشند، بدون فکر کردن به نتیجه در لحظه عمل کنند و یا بیش از حد فعال باشند.

این افراد معمولا در تمرکز حواس خود بر روی یک کار واحد یا بی‌حرکت نشستن برای مدت طولانی مشکل دارند سطحی از تغییرات انرژی که یک کودک یا بزرگسال مبتلا به نقص توجه و بیش فعالی تجربه می‌کند در مقایسه با افرادی که این اختلال را ندارند به میزان بیشتری اتفاق می‌افتد. تمامی این عوارض و علائم دست به دست هم داده و مانند طوفان تورنادو تمام ابعاد زندگی فرد را در گرد و غباری به ظاهر بی‌پایان در هم می پیچاند.

همچنین اگر تاکنون بر این باور بودید که اختلال ADHD تنها خاص کودکان است و احتمالا پس از پست سر گذاشتن دوران نوجوانی دیگر خبری از او نخواهد بود، اشتباه می‌کند. 

حتماً بخوانید: آیا ADHD با افزایش سن بدتر می‌شود؟

گروهی از بزرگسالان نیز با ADHA درگیر هستند که در اکثر موارد عوارض به جا مانده از اختلال آن‌ها در کودکی است که درمان نشده و تا سنین بالاتر ادامه یافته است.

اگر به عنوان یک متخصص در این حوزه تمایل دارید که همه چیز را به طور کاملا علمی و دقیق در خصوص اختلال پر رمز و راز اما پر سر و صدای ADHD بدانید مجموعه تخصصی سایتیما با همکاری دکتر کامبیز کامکاری، که سال‌ها در این حوزه تجربه دارند، یک دوره آفلاین ارزیابی اختلال نقص توجه، بیش فعالی را تهیه نموده که مجموعه‌ای کامل از ویدئوهای آموزش ارزیابی اختلال ADHD می‌باشد.

علائم و نشانه‌های بیش فعالی و نقص توجه

از ابتدا بحث تاکنون با ذکر مثال‌هایی به علامت‌ها و زنگ خطرهای اصلی در اختلال ‌ADHD اشاره کردیم. حال می‌خواهیم بر اساس نشانگان مطرح شده در منابع علمی معتبر از جمله آخرین نسخه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM) مجموعه‌ای از علائم و نشانه‌های از این اختلال را ذکر کنیم. طیف وسیعی از رفتارها را می‌توان به ‌‌ADHD نسبت داد که رایج‌ترین موارد آن ها عبارتند از:

• فراموش کردن مکرر چیزهایی که به فرد گفته شده
• حواس این افراد به راحتی پرت می‌شود
• شنونده خوبی نستند و حرف افراد را در میانه صحبت قطع می‌کنند
• پرحرفی 
• عدم توانایی نشستن همراه با آرامش برای مدت زمانی متوسط یا طولانی (اغلب در حال تحرک بدنی و بی‌قراری هستند)
• ریسک‌پذیری بالا و عمل کردن بدون خوب اندیشیدن به عواقب آن
• اشتباهات پرتکرار به دلیل بی‌دقتی و عدم تمرکز حواس
• به سختی در برابر وسوسه انجام تکانشی یک کار مقاومت می‌کنند
• در کنار آمدن با دیگران به ویژه همسالان مشکل دارند
• این کودکان معمولا رابطه خوبی با انجام کارهای بی سر و صدا و بازی کردن به شکل مرسوم ندارند
• برایشان سخت است که در صف نوبت بایستند و یا حتی نوبت خود را رعایت کنند
• معمولا در سازمان‌دهی کارهای روزمره خود مشکل دارند

بنابراین اکنون دیگر دریافته‌ایم که هر کودک بازیگوش یا به اصطلاح شیطانی را نمی‌توان به راحتی یک کودک بیش فعال با نقص توجه دانست. این اختلال باید حتما توسط روانشناس متخصص شناسایی و تشخیص‌گذاری شود. برای مثال کودکی که به دلیل مشکل جسمی، جدایی والدین، مشکلات خانوادگی و .... دچار عدم تمرکز حواس یا بی‌قراری شده است را نمی‌توان سریع و به راحتی یک کودک ‌ADHD دانست. 

همچنین در برخی موارد والدین و مربیان این تشخیص را از سنین بسیار پایین بر روی یک کودک می‌گذارند در حالی که خیلی وقت‌ها بی‌قراری، پرت شدن حواس و حتی تکانشی عمل کردن در آن سن پایین طبیعی است.

هیچ کودکی با خزانه‌ای از توجه و تمرکز، خویشتن‌داری و فعالیت سازمان‌دهی شده از مادر خود متولد نمی‌شود بلکه کودکان به تدریج با رشد و افزایش سن در ارتباط با والدین، مربیان و همسالان خود این مهارت‌ها را یاد می‌گیرند. 

اما در برخی کودکان علی‌رغم بالا رفتن سن و تلاش والدین و معلمان این توجه و تمرکز و آرام و قرار گرفتن بهبودی پیدا نکرده و باعث ایجاد مشکلاتی در مدرسه و خانه می‌شود که در این حالت ممکن است یک ADHD در انتظار ما باشد.

حال شفاف شد که نام این اختلال به چه دلیل و از کجا گرفته شده است؟ 

می‌گوییم اختلال کمبود توجه و بیش فعال بودن زیرا می‌توان تمام علائم و نشانه‌هایی که در بالا ذکر شد را به طور کلی در سه دسته نقص یا کمبود توجه، بیش فعالی و رفتارهای تکانشی جانمایی کرد.

دلایل ایجاد اختلال بیش فعالی و نقص توجه

اگرچه دستیابی به علل مشخص ابتلا به اختلال ADHD سال‌ها در دستور کار پژوهشگران و دانشمندان حوزه علوم شناختی بوده است اما همچنان به دلایل کاملا قطعی و صد درصدی برای اینکه چرا یک کودک دچار این اختلال می‌شود دست نیافته‌اند. در حال حاضر دانشمندان زمینه ژنتیکی را اصلی‌ترین عامل دانسته و حتی بر این باور هستند که بروز این بیماری در یک کودک می‌تواند زمینه ارثی داشته باشد.

علاوه بر ژنتیک می‌توان به این دلایل نیز شاره کرد:

• آسیب مغذی
• قرار گرفتن جنین در معرض خطرات محیطی (مانند مواد شیمیایی خطرناک) در دوران بارداری مادر یا نوزادی
• مصرف زیاد الکل و دخانیات توسط مادر در دوران بارداری
• زایمان زودرس
• وزن کمتر از حد نرمال در هنگام تولد

تاکنون شواهد پژوهشی این فرضیه که الگوی مخرب فرزندپروری یا زندگی در محیط‌های اجتماعی پر هرج و مرج همراه با فقر موجب شکل گیری علائم ADHD در یک فرد شده باشند را پشتیبانی نمی‌کنند اما ممکن است که این عوامل بر شدت یافتن علائم اختلال موثر باشند.

با کدام نوع بیش فعالی و نقص توجه درگیر هستید؟

همانطور که پیشتر دانستید اختلال ADHD طیف وسیعی از نشانگان را به همراه دارد که همین امر در برخی موارد تشخیص‌گذاری و افتراق قائل شدن با رفتارهای طبیعی یا رفتارهای ناشی از سایر اختلالات شناختی و عصبی _رشدی را دشوار می‌سازد. 

بر همین اساس خوب است بدانیم که نمی‌توان این اختلال پر جنب و جوش و حواس پرت را در یک قالب محدود کرد و ممکن است بسته به اینکه کدام علائم قوی‌تر باشند سه تیپ مختلف از آن را ببینیم:

• بیش فعال و تکانشی: 
  این گروه در اغلب ساعات روز بی‌قرار هستند و زیاد صحبت می کنند. در برخورد با این کودکان و حتی بزرگسالان احتمالا با خود می‌گویید که: " این همه انرژی رو از کجا میاره؟ انرژی‌زا میزنه؟" برای این افراد نشستن طولانی مدت از هر تنبیه‌ای زجرآور‌تر است. این کودکان در فاز تکانشی خود حرف‌های دیگران را قطع نموده و ممکن است که مدام به وسایل دیگران بدون اجازه دست بزنند. فردی که بیش فعال تکانشگر است احتمالا آغوش بازی برای خطر دارد و تصادفات و جراحات متعدد پرونده او را قطور کرده‌اند.
• کمبود توجه:
  گروهی هستند که اختلال ADHD آن‌ها بیش از هرچیز بر پاشنه کمبود و نقص توجه می‌چرخد. آن‌ها در سازماندهی تکالیف خود و به پایان رساندن یک کار به شدت مشکل دارند. پیروی از دستورالعمل‌ها و در نظر گرفتن جزئیات برای این گروه سخت است. حواسشان به راحتی با بال زدن هر پروانه‌ای در اتاق پرت شده و خیلی اوقات رسیدگی به برخی امور روزانه را فراموش می‌کنند.
• ترکیبی:
  در این حالت ترکیبی از هر سه عنصر کمبود توجه، بیش فعال و پرخاشگری را در فرد شاهد هستیم.

اگر در جایگاهی هستید که وظیفه شما ارزیابی و تشخیص گذاری اختلال ADHD است باید بدانید که مسئولیت مهم و حساسی بر دوش شما گذاشته شده چرا که هرگونه اشتباه در شناسایی دیرهنگام این اختلال می‌تواند آینده و سرنوشت یک کودک را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. 

با استفاده از دوره آفلاین جامع ارزیابی اختلال نقص توجه/ بیش فعالی مجموعه سایتیما می‌توانید ریسک اشتباه خود را به صفر برسانید.

نقص توجه و بیش فعالی در دخترها بیشتر است یا پسرها؟

اینطور می‌توان گفت که درصد شیوع کمبود توجه و بیش فعال در یک جمعیت عمومی در جنس مذکر بیشتر از جنس مونث است. به طوری که در کودکان به ازای هر کودک دختر دو کودک پسر و در بزرگسالی نسبت مردان درگیر با عوارض ADHD در مقایسه با زنان 1.6 به 1 می‌باشد. 

زنان در مقاسه با مردان بیشتر از نوع کمبود توجه بوده و مردان غالبا علائم و نشانه‌های بیش فعال و تکانشگر را از خود نشان می‌دهند.

درمان اختلال نقص توجه و بیش فعالی در کودکان چیست؟

پیش از هرچیز باید به یاد داشته باشیم که ما در حال صحبت از یک اختلال عصبی_ رشدی هستیم که به هیچ وجه با یک شیطنت و پرتحرکی ساده برابری نمی کند. ADHD یک بدرفتاری نیست. این کودکان نباید بی ادب تلقی شوند (و بالعکس نباید هر کودکی که آداب و مقررات اجتماعی را به خوبی نیاموخته نباید ADHD بدانیم.) و ما به عنوان والدین یا معلمان این کودک که روانشناس و روان‌درمانگر متخصص نیستیم نباید مستقیما برای درمان آن اقدام کنیم.

در بیشتر موارد از پیشروی اختلال بیش فعال/ کمبود توجه با ترکیبی از رفتاردرمانی و دارو درمانی جلوگیری می‌شود و این درمان باید حتما توسط روانشناس و روانپزشک ماهر و باتجربه صورت گیرد چرا که در غیر این صورت می‌تواند عواقب مخربی برای سلامت روان کودک و کیفیت زندگی او در نوجوانی و بزرگسالی به همراه داشته باشد. 

معمولا برای کودکان پیش دبستانی که مبتلا به ADHD هستند به این دلیل که تشخیص به موقع و زودهنگام صورت گرفته است، رفتار درمانی و آموزش آن به والدین می‌تواند به عنوان اولین خط درمان حتی پیش از تجویز دارو به کار گرفته شود. همچنین استفاده از جلسات روان درمانی مبتنی بر گفتگو نیز برای کودکان دچار ADHD و خانواده‌های آن‌ها توصیه می‌شود. جلساتی که می‌توانند در آن با حضور یک روانشناس آموزش دیده، بگویند که این مهمان ناخوانده شیطان و پرجنب و جوش چه تاثیری بر روابط و زندگی آن‌ها گذاشته است.

بنابراین اگر خود، همسر، فرزند و یا هر یک از عزیزانتان از اختلال نقص توجه و بیش فعالی رنج می‌برید لازم است که در گام نخست با یک روانشناس که در حوزه اختلالات رشدی-عصبی دانش و مهارت کافی دارد، ارتباط گرفته و پس از اطمینان یافتن از اینکه ADHD مزاحم آرامش خانه‌ی شماست، مسیر درمان و رهایی از آن را طی کنید. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) نیز بر شناسایی به موقع و صحیح اختلال ADHD تاکید داشته و توصیه می‌کند که به موازات دارو درمانی و رفتاردرمانی این موارد را دنبال کنیم:

• در ارتباط با پزشک خود یک رژیم غذایی متعادل داشته باشید
• حداقل 60 دقیقه در روز ورزش و فعالیت بدنی قابل توجه داشته باشید
• برنامه خواب خود را با کمک درمانگر تنظیم کنید
• زمان مواجهه با برنامه‌های تلویزیونی و استفاده از لپتاپ و تلفن همراه را کاهش دهید
• برای انجام بازی‌های رایانه‌ای محدودیت زمانی تعیین کنید
• از تکنیک‌های ذهن آگاهی و ریلکسیشن‌هایی مانند حرکات یوگا غفلت نکنید.

مجموعه ساتیما با سال‌ها سابقه درخشان در برگزاری دوره‌های تربیت روان‌درمانگر در حوزه اختلالات کودکان، نوجوانان و بزرگسالان اکنون کنار شماست تا با بهره‌گیری از آموزش‌های آفلاین و جامع این مجموعه از جمله پکیج کامل ارزیابی و سنجش اختلال ADHD گامی موثر در مسیر مراقبت از سلامت روان نسل آینده جامعه خود بردارید.

نویسنده:
مهسا رسولی | روانشناس